گوشه؛
اصطلاح گوشه درواقع به هر یک از این نغمه ها و حالات اطلاق میشود که برخی شاد و پرتحرک، برخی ملایم و رازآلود، بعضی ساده و دل‌نشین و بعضی پرنقش و پیچیده اند. گاه تصویرگر دشت‌های رنگارنگ بختیاری یا شالیزارهای مسحورکننده شمال و نوبتی نیز یادآور جنوب و مردمان دلیر آن دیارند.
نام هر گوشهای معمولاً بیانگر زمان، مکان، شخص ابداع کننده و یا حالتی است که آن گوشه در انسان ایجاد میکند.
مثلاً بعضی از گوشه ها حکایت از رنج و غم دارند، مانند گوشه های غم انگیز، حَزین، مویه، سوزوگداز و یتیمک.
این گوشه ها که بیشتر با صدای بم خوانده میشود و سرعت شعرخوانی در آنها آهسته است درواقع بسیار آرامش بخشند.
به آوازی در گوشه ی یتیمک گوش میدهیم
هر نصیحت که کنی بشنوم ای یار عزیز صبرم از دوست مفرمای که من نتوانم
(سعدی)
گوشه‌هایی نیز چون رَجَز، عُشاق، بیداد، گشایش، دلکش، خجسته، نهیب و شِکوه، نامی آراسته با تأثیرشان در شنونده، برگزیده اند.
نام بعضی از گوشه ها گویای محل تولد آن گوشه است، مانند زابل، عراق، شوشتری، بختیاری، دِیلمان، گیلکی، حجاز، آذربایجانی و تنگسیری.
آوازی در گوشه ی بختیاری می‌شنویم
دو زلفـونت بود تــار ربابم چه می خواهی از ین حال خرابم
(باباطاهر)
حسن موسی، جواد خانی، نی داوود، درویش حسنی و مهدی ضرابی نام مردان موسیقی است که حالتـی را ابداع کرده اند و یا به‌قدری خوب از عهده ی اجرای گوشه ای برمی آمده اند که در ردیف موسیقی، گوشه بانام ایشان ثبت‌شده است، مانند گوشه های شهابی و صدری.
نی داوود را می شنویم
تو که با ما سـر یـاری نداری چرا هر نیمـه شو آیـی به خوابم
(باباطاهر)
لیلی و مجنون و خسرو و شیرین ازجمله گوشه هایی هستند که با عناوین داستان‌های عشقی و ادبی نام‌گذاری شده اند.
می‌شنویم آوازی در گوشه ی لیلی و مجنون
لیلی سر زلف شـانه می کـرد مجنون دُرِ اشک دانـه می کــرد
لیلی مِیِ مشک‌بوی در دست مجنون نه ز مِی ز بوی وی مست
(نظامی گنجوی)
همچنین اشاره می کنیم به گوشه هایی که لزوماً با بحر شعری خاصی خوانده می شود.
مانند چهارپاره، دوبیتی و مثنوی خوانی در تمام آوازها.
و نیز گوشه هایی که همراهی با ریتم، جزء لاینفک آن‌هاست مانند ساقی نامه، مهربانی و کرشمه در اکثر آوازها.
می شنویم گوشه‌ی کرشمه در دستگاه چهارگاه
به یک کرشمه که برجان زدی، ز دست شدم
دگـر شراب مده ساقیــا که مســت شدم
ره صلاح چه پــویم، چو عشــق ورزیــدم؟
به قبله روی چهآرم، چو بت پرست شدم؟
(امیرشاهی سبزواری)
تعداد گوشه‌ها در ردیف‌های مختلف متفاوت است چنانچه در ردیف میرزا عبدالله قریب به ۳۰۰ عدد و در ردیف موسی معروفی ۴۷۱ عدد روایت‌شده است.
در انتها یادآور می شویم گوشه کوچک‌ترین عضو در موسیقی ایرانی محسوب میشود.
برگرفته از کتاب شنونده پارسی نوشته جلیل سجاد
